Etruskowie na Półwyspie Apenińskim
Włochy mogą poszczycić się bardzo piękną kartą zapisaną w historii świata, która sięga czasów antycznych. Pierwszą ludnością, która osiedliła się na Półwyspie Apenińskim byli Ligurowie, ale to dopiero Etruskom, którzy pojawili się tu w VIII wieku p.n.e. zawdzięczamy wygląd i układ ulic niektórych starożytnych włoskich miast. Zasada funkcjonowania państwa Etrusków była podobna do Grecji.
Orvieto w Umbrii zostało założone przez Etrusków (fot. Wikipedia Italia)
Miasta miały swoją autonomię, z uwagi na znaczenie obronne lokowane były na szczytach górskich, a kamienne mury miały utrudniać zdobycie miast. U schyłku VI wieku p.n.e. władza Etrusków zaczęła słabnąć. Przegrywali oni coraz więcej wojen z Grekami.
Republika rzymska
Legenda głosi, że w 753 roku p.n.e. została założona dzisiejsza stolica Włoch – Rzym. Pierwsi Rzymianie zanim założyli swoje miasto musieli wyzwolić się spod panowania etruskich królów, a następnie utworzyli republikę. Władza w Rzymie była podzieloną między lud, senat i urzędników. Największą władzę posiadało dwóch konsulów, których wybierano na jeden rok.
Rzymianie szybko przystąpili do podbijania i jednoczenia pozostałych plemion Półwyspu Apenińskiego. Już w III wieku p.n.e. Rzym był tak silny, że mógł podbijać inne państwa wokół Morza Śródziemnego. Wkrótce potem powstało wielkie imperium rzymskie, które miało swoje wpływy wokół całego basenu Morza Śródziemnego. Siła imperium w dużej części oparta była na pracy niewolniczej. Olbrzymie podboje imperium wymusiły zmiany na czele państwa, którym było coraz trudniej zarządzać. Przez pewien czas trwały zaciekłe konflikty i intrygi na szczytach władzy, po których władzę dyktatorską objął Juliusz Cezar.
Forum Romanum, Rzym (fot. Wikipedia Italia)
W 44 roku p.n.e przerażeni możliwością powrotu monarchii spiskowcy pod wodzą Marka Brutusa zasztyletowali Juliusza Cezara. Nie udało im się jednak przywrócić republiki, ponieważ naprzeciw ich stanęli Marek Antoniusz, Cezar Oktawian i Marek Lepidus. Trzynaście lat po zamordowaniu Juliusza Cezara jedynym władcą został Oktawian August. Ustanowiony został wówczas pryncypat, czyli rządy monarchy z zachowaniem pozorów rządów republikańskich. Okres panowania Oktawiana Augusta okazał się także szczytem potęgi imperium.
Imperium po jakimś czasie zaczęło się chwiać. Rozpadowi próbowali zapobiec reformatorzy: Dioklecjan i Konstantyn Wielki. Niestety – nie udało im się. Wśród wprowadzonych zmian był dominat (władza absolutna), a chrześcijaństwo zostało uznane za religię panującą.
Najazdy Gotów, Franków i Alemanów w III wieku rozpoczęły początek upadku Imperium Rzymskiego. W 395 roku Cesarstwo Rzymskie rozpadło się na wschodnie i zachodnie. Ostatni cesarz Cesarstwa Zachodniorzymskiego został zdetronizowany w 476 roku. Na półwyspie Apenińskim swoje państwo utworzyli Ostrogoci.
Longobardowie, Bizantyjczycy i Frankowie ? średniowiecze na półwyspie
Początek średniowiecza to czas rywalizacji na Półwyspie Apenińskim między Bizantyjczykami a germańskim plemieniem Longobardów. W 552 r. Bizantyjczycy wyparli Ostrogotów, ci jednak część posiadłości stracili na rzecz Longobardów.
Bizantyjczycy wspierali papiestwo, którego siedziba znajdowała się wówczas w Egzarchacie Rawennym. W 751 roku Longobardowie zajęli Egzarchat, co zakończyło okres bizantyjskiego panowania na Półwyspie Apenińskim. Zagrożone papiestwo zwróciło się o pomoc do Franków i ci w 756 roku pokonali Longobardów. Papiestwo otrzymało od Franków teren tzw. Państwa Kościelnego, które istniało aż do 1870 roku.
Via Fori Imperiali, Rzym (fot. Wikipedia Italia)
Do ostatecznego pokonania Longobardów przyczynił się Karol Wielki. To on zapoczątkował panowanie Franków na półwyspie, a w 800 roku papież koronował go na cesarza. W 843 roku, na mocy traktatu z Verdun, Królestwo Włoch wraz z Burgundią, Prowansją i zachodnią Austrazją, utworzyły tzw. Państwo środkowofrankijskie. Królem, a jednocześnie cesarzem, został Lotar I. Po jego śmierci, państwo rozpadło się na trzy królestwa ? Lotaryngię, Prowansję i Italię. Każdym królestwem władał jeden z trzech synów Lotara I. Istnienie Państwa Środkowofrankijskiego symbolicznie zakończyło porozumienie sukcesyjne z Meerssen z 870 roku.
IX, X i XI wiek również nie należały do spokojnych. W IX wieku Arabowie zajęli Sycylię, a dwa stulecia później odebrali im ją Normanowie. Wtedy też ? w XI wieku ? papiestwo zaczęło starania o uniezależnienie się od cesarza. Rozwinął się też handel w Genui, Wenecji, Pizie i Amalfi. W 1309 roku papiestwo zostało wygnane z Rzymu i do 1377 roku papieże mieli siedzibę we francuskim Awinionie.
Renesans ? czas rozkwitu
Roszczenia Francuzów do tronu neapolskiego i mediolańskiego doprowadziły do wojen włosko-francuskich, które toczyły się od 1494. W 1527 roku wojska Karol V złupiły i zdobył Rzym. Wojny zakończyły się dopiero w 1559 roku podpisaniem traktatu pokojowego w Cateau-Cambresis. Utrwaliło to jednak rozdrobnienie polityczne państwa włoskiego. Większością księstw włoskich władali Hiszpanie. W ich rękach była m.in. Lombardia, Sardynia oraz połączone królestwa Neapolu i Sycylii. Autonomiczna pozostała Republika Genui, zaś względną niezależność zachowały Wenecja, Wielkie Księstwo Toskanii, Państwo Kościelne i księstwo Sabaudii.
Renesans ? choć wciąż nie przyniósł politycznego zjednoczenia ? spowodował rozkwit gospodarczy Włoch. Szlaki handlowe przyczyniły się natomiast do rozwoju wiedzy i szerzenia kultury.
Za miejsce, w którym rozpoczął się włoski renesans, uznaje się Toskanię, a pierwszy renesansowy ośrodek włoski to Florencja. Pojawił się tam bankier Cosimo de? Medici, którego bogactwo umożliwiło budowę pięknych pałaców, sponsorowanie kościołów i artystów. Rodzina De Medici zlecała prace m.in. Michałowi Aniołowi, Leonardowi da Vinci, czy Botticellemu.
Florencja, stolica Toskani (fot. Wikipedia Italia)
Renesans to czas rozkwitu włoskiej architektury. Od około 1500 roku centrum rozkwitu renesansu stał się Rzym. W latach 1506 ? 1626 budowana była na przykład watykańska bazylika św. Piotra. Jej głównym projektantem i budowniczym był Michał Anioł.
Pod rządami Napoleona
Dotychczasowy włoski podział polityczny i terytorialny Półwyspu Apenińskiego zmieniła istotnie, pod koniec XVIII wieku, rewolucja francuska. Napoleon Bonaparte w latach 1796 ? 1797 (w czasie kampanii włoskiej), wyparł z północnych Włoch Austriaków. W 1797 roku podpisany został pokój w Campo Formio, który potwierdził dominację Francji. Zatwierdzono również nowy podział Włoch. Republika Wenecka upadła, a jej część otrzymali Austriacy. Wojska Francuskie zajęły kolejno Piemont i Rzym (1798 rok) oraz Neapol i Toskanię (1799). Francuzi utworzyli tam swojeg republiki, które po wkroczeniu wojsk II koalicji antyfrancuskiej, rozpadły się.
Wenecja, Plac św. Marka (fot. Wikipedia Italia)
Po 1800 roku Francuzi odzyskali we Włoszech hegemonię, a panowanie nad państwem włoskim objął Napoleon Bonaparte. W 1802 roku utworzono Republikę Włoską, przekształconą trzy lata później w Królestwo Włoch, którego władcą był Napoleon I. Piemont, Ligurię i Toskanię przyłączono do Francji. Tylko na Sycylii i Sardynii zdołali utrzymać się dotychczasowi władcy.
Francuzi wprowadzili wysokie kontrybucje i podatki, zarządzili też przymusowe wcielenia do wojska. Ich zasługą była jednak nowoczesna organizacja państwa, szereg reform społecznych. Wreszcie ? Włosi zaczęli odczuwać wspólnotę narodową i dążyć do zjednoczenia.
Kolejne zmiany przyniósł Kongres wiedeński z 1815 roku. W Państwie Kościelnym zostały przywrócone absolutne rządy papieża. W Piemoncie rządziła dynastia sabaudzka, zaś w Królestwie Obojga Sycylii ? Burbonowie. Austriacy wzmocnili znacząco swoją pozycję, bo otrzymali Lombardię, Wenecję, Toskanię i Modenę.
Trudne początki Zjednoczenia Włoch
Nad odrodzeniem włoskiej świadomości wśród mieszkańców Półwyspu Apenińskiego usilnie pracowały dwa przeciwstawne ruchy. Z jednej strony był to ruch ?Młode Włochy? założony w 1831 roku przez Giuseppe Mazziniego. Chciał on zjednoczyć Włochy poprzez małe powstania ludności na terenie całego półwyspu. Z drugiej strony było skrzydło umiarkowane, którego celem miało być zjednoczenie poprzez utworzenie federacji. W 1846 roku po reformach papieża Piusa IX ruch rewolucyjny we Włoszech został jeszcze bardziej pobudzony. W 1848 roku na fali europejskiej Wiosny Ludów w północnych Włoszech wybuchła fala buntów przeciwko królom poszczególnych księstw.
Sycylia (fot. Wikipedia Italia)
W 1848 roku król Sardynii Karol Albert utworzył dwuizbowy parlament, a prawo wyborcze było wzorowane na konstytucji francuskiej. Tego samego roku w Mediolanie wybuchł bunt przeciwko Austriakom i po kilku dniach walk, austriackie wojska opuściły Mediolan. Karol Albert wezwał wówczas do połączenia sił ku stanowczej walce przeciwko Austrii. Po początkowych sukcesach Włochom szybko zabrakło zapału do walki i Karol Albert był zmuszony do podpisania rozejmu na niekorzystnych warunkach. Mediolan został znów zajęty przez Austriaków, a możliwości zjednoczenia Włoch zostały zaprzepaszczone.
Pod koniec 1848 roku miały miejsce kolejne ruchu wolnościowe. Szybko jednak zostały stłumione ?na prośbę? papieża. Do Toskanii wkroczyły wojska austriackie, a początki powstania w Rzymie zostały szybko stłumione przez wojska francuskie. Włochy ogarnęła fala represji. Ruchy niepodległościowe poniosły dramatyczną klęskę.
Tonnara di Scopello, Sycylia (fot. Wikipedia Italia)
W połowie XIX w Królestwie Sardynii król Wiktor Emanuel II powołał na premiera Camillo Cavoura. Celem nowego premiera było utworzenia ruchu niepodległościowego na czele którego miała stanąć Sardynia. W tym celu w 1858 roku Cavour spotkał się potajemnie z Napoleonem III Bonaparte, aby uzgodnić szczegóły postępowania w przypadku zwycięstwa (Napoleon uważał, że powinno istnieć zjednoczone państwo włoskie). Działania wojenne rozpoczęły się 1859 roku. Po kilku bitwach Austriacy ponieśli dotkliwe klęski. W tym samym czasie w środkowych Włoszech wybuchła rewolucja. Napoleon nie przewidział wybuchu rewolucji w środkowych Włoszech. Nie chciał stać na jej czele, więc zaproponował Austrii rozejm. Wówczas naraził się wszystkim. Austriakom, którzy chcieli pozostawienia starej strefy wpływów na półwyspie Apenińskim, Włochom, którzy poczuli się oszukani i Francuzom, którzy oczekiwali od Napoleona przejęcia Nicei.
Wydarzenia rewolucyjne w środkowych Włoszech wywarły duży wpływ na społeczeństwo. W pierwszym kwartale 1860 roku Sardynia odstąpiła Francji Niceę. W zamian Napoleon zgodził się na przyłączenie do Sardynii regionów środkowych Włoch: Toskanii, Modeny, Parmy i Emilii-Romanii. Jednocześnie na Sycylii zrodził się ruch powstańczy. Emigranci z Sycylii, którzy mieszkali na północy Włoch, także zaczęli organizować ruchy rewolucyjne.
Zjednoczenia Włoch – Risorgimento
Na Sycylię przybył Giuseppe Garibaldi, który w imieniu króla Sardynii Wiktora Emanuela II mianował się dyktatorem. Do Garibaldiego zaczęli przyłączać się okoliczni powstańcy i wkrótce wszyscy razem zajęli całą Sycylię. Garibaldi stał się już wówczas bohaterem narodowym Włoch. Ogłosił tymczasowym rząd i obowiązkowy pobór do armii. Wkrótce jego armia liczyła 30 tys. członków, z którymi ruszył od południa na Neapol.
Siena, Toskania (fot. Wikipedia Italia)
Jednocześnie od północy Włoch wraz ze swoimi wojskami nadciągał przyjaciel Garibaldiego, król Wiktor Emanuel II. Wcześniej uzgodnił z Napoleonem, że zajmie Państwo Kościelne. Zrobił to, aby nie powtórzyła się sytuacja, w której papież wzywał na pomoc Francję i Austrię. Emanuel II zajął regiony Marchę i Umbrię. Warto przypomnieć, że Toskania już wcześniej była pod jego wpływem. W 1861 roku parlament Sardynii stał się parlamentem całych Włoch. Proklamowane zostało królestwo Włoch na czele którego stanął Wiktor Emanuel II. Tymczasowa stolica była w Turynie. Następnie przeniesiono ją do Florencji.
Zjednoczone Królestwo Włoch
Do nowo utworzonego Królestwa Włoch należały tereny półwyspu Apenińskiego aż do szczytów Alp na północy oraz wyspy Sycylia i Sardynia. Wśród pierwszych problemów z jakimi musiały się zmierzyć nowo utworzone Włochy był wysoki poziom przestępczości na południu kraju. Do obrony lokalnej ludności wykorzystywano wojsko. Ponosiło ono jednak większe starty niż podczas wojen przy okazji walki o zjednoczenie.
San Gimignao, Toskania (fot. Wikipedia Italia)
Włochom groziło także bankructwo z powodu długu zaciągniętego przez Królestwo Sardynii na potrzeby wojny o zjednoczenie. Dużym zmartwieniem dla władz była kwestia Rzymu i Wenecji. Zostały one przyłączone do Włoch na skutek dużych zawirowań międzynarodowych. W przyłączeniu Wenecji do Włoch pomogła wojna Austrii z Prusami. Natomiast Rzym Garibaldi zdobył dopiero w 1870 roku. Rok później przeniesiono stolicę Włoch z Florencji do Rzymu.
Monarchia Włoska
W 1911 roku wybuchła wojna pomiędzy Włochami, a Turcją. Chodziło o tureckie terytoria w Afryce Północnej. Pretekstem do wojny było rzekome złe traktowanie Włochów mieszkających w Trypolisie. Wojna trwała niespełna rok i zakończyła się zwycięstwem Włoch. Ostatecznie podbite terytoria tureckie zostały w 1934 roku przekształcone w jedną kolonię – Libię.
Włochy w trakcie I wojny światowej
W 1915 roku w trakcie I wojny światowej były w tzw. Trójprzymierzu z Niemcami i Austro-Węgrami. Jednak sytuacja polityczna się zmieniła (do wojny wkroczyła między innymi Wielka Brytania) i Włochy – zgodnie ze wcześniejszymi ustaleniami – odłączyły się od Trójprzym
ierza. Tak naprawdę głównym powodem była chęć stanięcia przeciwko Austrii i odbicie jej Trydentu i innych alpejskich regionów. Austriacy byli wprawdzie chętni do negocjowania północnej granicy Włoch, ale wówczas to państwa Trójporozumienia (Wielka Brytania, Francja, Rosja) były skłonne więcej odstąpić Włochom kosztem Austrii.
Włochy przystąpiły więc do ataku przy granicy z Austrią. Austriacy byli jednak dobrze ufortyfikowani, a włoskie wojsk były słabo dowodzone. Niektóre kontrataki austriackie dochodziły aż do okoli Treviso i Wenecji. Dopiero rozpad i klęska Austro-Węgier na pozostałych frontach pozwoliły Włochom na zdobycie górskich terenów.
Faszyzm we Włoszech
Działania wojenne spowodowały, że Włochy pogrążyły się w recesji gospodarczej. Finanse były na tyle zdruzgotane, że rosły niepokoje społeczne. Rosło bezrobocie. Włosi oczekiwali radykalnych zmian. To wszystko spowodowało, że propaganda komunistyczna miała coraz szersze grono zwolenników.
Szczególnie byli weterani wojenni zafascynowani byli faszyzmem. Była w nich wyraźna chęć zastraszania, terroru i rządów twardej ręki. Na czele faszystów stał Benito Mussolini. Jego zdaniem tylko zdecydowana władza trzymająca ?w garści? cały naród mogła zaprowadzić ład i porządek we Włoszech. W 1922 roku Benito Mussolini stanął na czele marszu swoich zwolenników i przejął władzę we Włoszech. Był premierem Włoch od 1922 roku do 1943 roku.
Włochy w trakcie II wojny światowej
W pierwszych tygodniach II wojny światowej Włochy – za zgodą Hitlera – pozostawały krajem neutralnym. Jednak w czerwcu 1940 roku, gdy było już pewne, że Francja przegra z Niemcami, Włosi wypowiedzieli wojnę Francji i Wielkiej Brytanii. Mussolini liczył na to, że po zakończonej wojnie dzięki temu posunięciu będzie mógł liczyć na zaszczytne miejsce przy stole obrad pokojowych. Włoska armia (być może za wyjątkiem floty morskiej) była powodem rozczarowania Mussoliniego, ale też Hitlera.
Po tym jak Niemcy podbili dużą część Europy (w tym Polskę), Mussolini chciał zaatakować Grecję. Miejscem głównych bitew była przede wszystkim Albania, leżąca pomiędzy Włochami, a Grecją. Hitler był zaskoczony atakiem Włoch na Grecję, natomiast Mussolini liczył na szybkie zwycięstwo. Tak się jednak nie stało.
Bar koncernu Ferrero we Włoszech w trakcie II wojny światowej
Po nieudanym ataku Niemców na ZSRR i po przyłączeniu się do wojny Stanów Zjednoczonych sytuacja państw Osi uległa pogorszeniu. W 1943 roku wojska amerykańskie i brytyjskie pokonały Niemców i Włochów w północnej Afryce. W lipcu 1943 roku alianci wylądowali na Sycylii. Wówczas król Wiktor Emanuel aresztował Mussoliniego i mianował nowego szefa rządu, który jednocześnie miał być głównodowodzącym armią.
Nowy rząd rozpoczął z aliantami potajemne negocjacje, chociaż oficjalnie wciąż udawał, że walczy przeciwko aliantom wraz z Hitlerem. Hitler na tę sztuczkę raczej się nie nabrał i wprowadził do Włoch olbrzymią jednostkę wojska. Jako uzasadnienie podał konieczność pomocy Włochom w walce z aliantami.
Sycylijskie miasteczko w trakcie II wojny światowej w filmie „Malena” Giuseppe Tornetore (w kadrze Monica Bellucci)
We wrześniu 1943 roku włoski rząd ogłosił zawieszenie broni z aliantami, ale jednocześnie nie wypowiedział wojny Niemcom. Wojsko pozostało bez rozkazów, a premier wraz z rodziną królewską przenieśli się do bezpiecznych terenów kontrolowanych przez aliantów (na południu Włoch). W wyniku zamieszania armia włoska się rozproszyła, a Niemcy zajęli północne i środkowe Włochy. Niemieccy spadochroniarze uwolnili nawet Mussoliniego (zginął on ostatecznie w 1945 roku zamordowany w okolicach Mediolanu, gdy próbował uciec do Szwajcarii). Wojska aliantów sukcesywnie wypierały niemieckie oddziały na północ. Rzym został oswobodzony w czerwcu 1944 roku, natomiast Mediolan w kwietniu 1945 roku.
Po II wojnie światowej Włochy poniosły straty kolonialne. Włosi stracili kontrolę nad Libią (oficjalnie w 1951 roku), nad fragmentem terytorium Triestu i półwyspu Istria. Włosi stracili też kolonie we wschodniej Afryce. Spod zarządu włoskiego odeszła Albania.
Republika Włoch
Po zakończeniu II wojny światowej w czerwcu 1946 roku we Włoszech odbyło się referendum konstytucyjne. Referendum dotyczyło ustroju, jaki miał panować we Włoszech. Za utworzeniem republiki głosowało 54 proc. Włochów (przewaga była niewielka). Humbert II wraz ze swoim ojcem Wiktorem Emmanuelem III zmuszeni byli wyemigrować z Włoch do Egiptu.
Fontanna di Trevi, Rzym
W 1949 roku Włochy weszły do NATO. W 1957 roku Włochy były jednym z państw założycielskich Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, która później przekształciła się w Unię Europejską. Obecnie Włochy należą do Grupy G8 (najlepiej rozwiniętych i najbogatszych państw świata). Włoska służba zdrowia wg rankingów WHO z 2001 roku jest drugą w świecie pod względem jakości opieki medycznej. Włochy są jednym z najchętniej odwiedzanych krajów przez turystów, a infrastruktura drogowa i kolejowa (być może po Niemieckiej) należy do najnowocześniejszych i najlepiej zarządzanych w Europie. Dzisiejsze Włochy to ponad 60 milionów ludzi ze średnim PKB na osobę na poziomie 39 tys. dolarów rocznie. Dla porównania w Polsce jest to 12 tys. dolarów rocznie.
Autorzy:
Marcin Chmielewski (opracowanie od epoki Etrusków do roku 1815)
Łukasz Ropczyński (opracowanie od roku 1815 do czasów współczesnych)